Lễ hội dân gian truyền thống
Pháo đất là trò chơi dân gian của những người nông dân ở tỉnh Hải Dương, thời gian bắt đầu diễn ra lễ hội là những ngày đầu năm mới. Những trận đấu pháo giữa các đội viên ở các làng thường được tổ chức ở sân kho, sân đình và các Trung tâm văn hóa…
Hiện nay, ở tỉnh Hải Dương vẫn còn nhiều làng thường xuyên diễn ra lễ hội pháo đất như: xã Minh Đức, Quang Khải (huyện Tứ Kỳ); Nghĩa An, Ứng Hòe, Kiến Quốc (huyện Ninh Giang); Đức Xương (huyện Gia Lộc)...
 |
| Các pháo thủ xã Đức Xương luôn nêu cao tinh thần đoàn kết trong mội đợt lễ hội. |
Những năm gần đây, để góp phần lưu giữ và phát triển lễ hội pháo đất địa phương, tỉnh Hải Dương đã đưa Hội thi pháo đất toàn tỉnh vào chương trình Lễ hội mùa xuân Côn Sơn-Kiếp Bạc. Lễ hội cũng vì thế nhận được sự quan tâm của đông đảo du khách trong và ngoài nước, tạo nên dấu ấn riêng và giúp các pháo thủ có thêm động lực, từ đó địa phương có thể bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa dân gian truyền thống…
Theo các cụ cao niên kể lại, pháo đất trước đây vốn là trò chơi dân gian gắn liền với tuổi thơ của trẻ em nông thôn ở tỉnh Hải Dương. Trong những ngày nông nhàn, các em thường nặn pháo đất bằng tay để chơi và thi đấu với nhau, vừa chơi các em cùng ca câu hát đồng giao “Pháo nổ nồi rang, cả làng nghe thấy!”.
Pháo đất của trẻ em thì đơn giản dễ làm, vì kích cỡ nhỏ, còn làm pháo đất đi thi đấu được làm ra khá kỳ công. Trước mỗi mùa lễ hội, các đội pháo thủ đi thăm đất, sau đó phải làm lễ xin phép thổ địa. Đất được các pháo thủ lựa chọn để làm pháo phải là loại đất triều củ, không lẫn tạp chất. Đất phải đạt độ dẻo, mịn và đặc biệt là không được dính vào tay của pháo thủ, sau khi đất được lựa chọn kỹ và vận chuyển về phải dùng liềm (là dụng cụ người nông dân thường dùng cắt lúa- PV) sau đó cắt ra và bắt đầu nhào nặn kỹ thành cục lớn.
Sau đó, các pháo thủ phải dẫm chân trần lên miếng đất cho thành hình bầu dục, rồi dùng tay không nặn lại sao cho mình pháo vừa đẹp mắt lại có độ thoáng bên trong cao để có tiếng nổ to. Tuy nhiên, cách nhào nặn đất cũng phụ thuộc vào từng vùng, bí quyết của từng pháo thủ, từ đó tạo ra nét riêng và sự khác biệt của mỗi quả pháo.
 |
| Pháo thủ của các đội trong công đoạn nặn thân pháo thành hình bầu dục. |
Vì quá trình tìm kiếm và chọn nguyên liệu mất rất nhiều thời gian và vất vả, nên sau mỗi mùa lễ hội, các pháo thủ của các đội phải thu dọn và gói lại rồi chôn xuống đất, đây vừa là nét văn hóa trong lễ hội đảm bảo vấn đề vệ sinh môi trường và cũng là để các pháo thủ chuẩn bị lấy nguyên liệu mùa sau.
Khâu làm manh (hay được gọi là viền mép pháo- PV) cũng được làm bằng tay không rất công phu và mất nhiều thời gian. Pháo thủ dùng khăn vải thấm nước, rồi vắt khô để lau mép pháo, dùng hai tay bấm manh pháo cho đều. Tiếp đó dùng dao bằng cật tre khía sâu vào rãnh của manh cho đứt hẳn rồi lại dùng đất phủ kín vết cắt đó. Ở phần mõm pháo, pháo thủ rạch một đường ngắt mạnh, nơi để manh pháo bung ra khi nổ...Trung bình mỗi quả pháo đất có thể nặng lên đến 70kg - 80kg.
Nếu công tác chế tác quả pháo cần sự khéo léo, kinh nghiệm thì công đoạn gieo pháo lên không trung, ngoài các yếu tố trên thì cần pháo thủ có sức khỏe. Do đó, để gieo pháo cho kết quả tốt, thì mỗi một pháo thủ cần phải có một quá trình rèn luyện công phu cả về sức khỏe và kinh nghiệm.
Pháo đất không đơn giản chỉ là một trò chơi, mà còn chứa đựng trong đó những nét văn hóa dân gian đặc sắc, thể hiện tinh thần đoàn kết, lối sống cộng đồng mạnh mẽ, đồng thời thể hiện ước muốn của người người nông dân được hình thành trong quá trình chống chọi với thiên tai, địch họa… Tham gia lễ hội, người dân cho rằng: Tiếng pháo càng to, sẽ có thêm một mùa mưa nắng thuận hòa, cây cối tốt tươi, cuộc sống sẽ luôn sôi động, niềm vui và hạnh phúc, ấm no…
Tinh thần đoàn kết của người nông dân!
Kể về lễ hội pháo đất ở địa phương mình, anh Vũ Tiến Đồng (48 tuổi, người xã Đức Xương, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương) cho biết: Lễ hội không quy định về độ tuổi tham gia, vì có nhiều công đoạn, nhưng bắt buộc người tham gia phải hiểu rõ về pháo đất và đặc biệt các pháo thủ phải là người có sức khỏe để bê quả pháo nặng gần 1 tạ đưa lên không trung rồi hạ đất phát nổ. Ngày trước chỉ có những người trung tuổi mới tham gia, nhưng hiện nay thì tuổi trẻ cũng nhiều người hứng thú.
Vào ngày 16 tháng giêng âm lịch hàng năm, Sở Văn hóa thể thao và du lịch tỉnh Hải Dương có tổ chức liên hoan và hội thi pháo của các huyện tại Côn Sơn- Kiếp Bạc. Quy định về hội thi ở cấp xã và cấp tỉnh cũng có sự khác nhau, khi tham gia giải thì các đội được chia ra làm 3 bàn (tùy thuộc vào số lượng người được quy định tại mỗi hội thi) ví như ở xã thì quy định 10 pháo/10 pháo thủ, huyện thì có thể là 15-20 pháo và ở mỗi giải thi không được vượt quá 20 pháo/ 20 pháo thủ. Thời gian tổ chức trong vòng 1 ngày, mỗi người được phụ trách chế tác 1 quả.
Pháo thì không có quy định về chiều dài, chiều rộng mà cái này do mỗi pháo thủ tự quy định cho mình, ai khỏe thì bê được nhiều đất còn ai yếu thì bê được ít đất.
Thành tích được tính bằng tổng chiều dài của manh pháo (đo theo đường thẳng từ đầu này đến đầu kia) của cả 4 dây (tức 4 lượt thi). Pháo đánh xuống, manh văng ra nhưng bị đứt đoạn gọi là pháo bị bổ, pháo đánh xuống nằm im gọi là pháo xịt đều không được tính điểm.
 |
| Mỗi quả pháo đất đều mang tinh thần đoàn kết của toàn đội. |
“Lễ hội pháo đất ở địa phương là 1 lần ôn lại truyền thống đánh giặc từ ngày xưa, tương truyền Pháo đất ở Hải Dương có từ thời Hai Bà Trưng, quân dân đã dùng chính tiếng nổ của pháo để nghi binh và áp đảo tinh thần của giặc... Lại có thuyết truyền rằng: Voi chiến của Trần Hưng Đạo Đại Vương đi đánh trận bị sa lầy ở sông Hóa. Nhân dân đã ném đất xuống để cứu voi...
Hoạt động vừa để người dân địa phương ôn lại tích xưa và cũng là một môn thể thao nên người dân đã cùng tụ họp nhau lại trong những ngày đầu xuân thể tài thi thố. Vào ngày diễn ra lễ hội, nam giới thì thi thố trổ tài, còn những người phụ nữ thì tham gia cổ động cho trai làng mình chiến thắng…” anh Đồng chia sẻ.
Hoàng Giáp
