Là dải đất nối hai miền Nam, Bắc, miền Trung gồm các tỉnh từ Thanh Hóa đến Bình Thuận, với bờ biển dài 1.200km và có dãy Trường Sơn chạy suốt theo bờ biển, nên đồng bằng ở miền Trung khá hẹp. Có nhiều sông rộng như sông Gianh (Quảng Bình), sông Thạch Hãn (Quảng Trị), sông Hương (Thừa Thiên Huế), sông Thu Bồn (Quảng Nam) sông Trà Khúc (Quảng Ngãi).... với chều dài đa số ngắn và độ dốc lớn. Lưu vực các sông thường là đồi núi, nên nước mưa đổ xuống rất nhanh. Trong khi đó các cửa sông lại hay bị bồi lấp bởi nhiều nguyên nhân, dẫn đến thoát lũ cho vùng đồng bằng rất chậm.
Với địa hình và tính chất như trên, những năm gần đây, do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, những trận lũ lụt tại miền trung xảy ra ngày càng khốc liệt hơn. Trong những ngày qua, mưa lũ hoành hành ở các tỉnh miền Trung, Tây Nguyên đã gây thiệt hại rất nặng nề và người và tài sản, tàn phá nhiều cơ sở vật chất của các địa phương. Hiện chính quyền, cơ quan chức năng và nhân dân nơi đây đang tập trung ra sức phòng chống, lũ lụt. Nhân dân cả nước đang hướng về miền Trung, nỗ lực ủng hộ các địa phương, hạn chế hậu quả lũ lụt đến mức thấp nhất. Tuy nhiên dự báo những ngày tới mưa lớn còn kéo dài, cuộc chiến chống lũ lụt nơi đây còn cam go và phức tạp...
Lũ lụt, thiên tai và hậu quả là khó tránh khỏi, tuy nhiên trong nhiều trường hợp, chính những hành động vô tình của con người đã góp phần làm cho thiên tai, lũ lụt thêm khốc liệt, dẫn đến hậu quả thêm nặng nề; mà trước đó, nếu có sự tính toán khoa học, sự quản lý chặt chẽ, hành động có ý thức hơn, chúng ta có thể khắc chế khá nhiều hậu quả mà thiên tai, lũ lụt mang đến.
Theo nhiều nhà nghiên cứu, ngoài nguyên nhân khách quan là các trận mưa bão kéo dài gây nên lũ lụt ở miền Trung, Tây Nguyên hiện nay, còn có nhiều nguyên nhân chủ quan góp phần dẫn đến tình trạng này. Đó là nạn phá rừng, nạn khai thác cát sỏi bừa bãi. Cạnh đó còn có cả nguyên nhân do việc xả lũ tại các nhà máy Thủy điện, việc vận hành hệ thống đê đập chưa thực sự hợp lý...
Trước hết có thể thấy, ảnh hưởng của nạn phá rừng đối với lũ lụt tại miền Trung, Tây Nguyên là việc không phải bàn cãi. Theo Tổng cục Lâm nghiệp, chỉ trong 4 năm từ 2016-2019, diện tích rừng cả nước bị triệt phá đã lên tới 7.283ha. Trung bình mỗi năm mất đi 2.430ha rừng để khai thác gỗ, phát triển nông nghiệp, làm thủy điện... trong đó nạn phá rừng nghiêm trọng đặc biệt xảy ra tại hai khu vực miền Trung và Tây Nguyên. Hiện diện tích rừng của miền Trung, Tây Nguyên chỉ còn khoảng 40% so với những năm trước đây. Đây chính là nguyên nhân khiến mưa lũ, lũ lụt vừa qua ở miền Trung, Tây Nguyên trở nên nghiêm trọng hơn. Đó là chưa nói đến việc rừng bị mất nhiều diện tích cũng gây ảnh hưởng lớn đến việc điều hòa khí hậu, góp phần gây ra hiện tượng thời tiết cực đoan, mưa bão bất thường, giúp lũ mạnh lên, chảy xiết hơn; nhiều nơi xuất hiện lũ ống lũ quét, nhiều vực xoáy sâu gây nguy hiểm cho tính mạng người dân.
Đồng thời, việc triển khai nhiều dự án thủy điện đã gây khó khăn cho điều tiết nước ở khu vực thượng nguồn khi mưa lớn. Những khi mưa kéo dài với lượng lớn, các hồ chứa thủy lợi và thủy điện điều tiết xả lũ thì vùng hạ du sẽ phải chịu ảnh hưởng. Thực tế là trong đợt lũ lụt tại miền Trung, Tây Nguyên vừa qua, dù các cơ quan quản lý đã cố gắng điều hành các hồ đập xả lũ theo đúng quy trình, có thông báo cho người dân và các lực lượng đang tham gia ứng phó, khắc phục hậu quả mưa lũ. Nhưng việc xả lũ vẫn gây ra nhiều hệ lụy khó lường...
Cùng với đó, việc khai thác bừa bãi cát sỏi các tại các dòng sông đã làm cho bờ sông bị sụt lở nghiêm trọng, gây bồi lấp, cản trở việc thoát lũ, làm cho lũ lụt lớn hơn và lâu hơn. Điển hình như vụ sụt lở bờ sông Vu Gia làm cho một khu dân cư ở huyện Đại Lộc tỉnh Quảng Nam bị cuốn trôi trong cơn lũ năm 2000...
Có thể thấy thiên tai luôn tiềm tàng sức mạnh đáng sợ, những nguy hiểm và bất trắc khó lường, dù hiện nay khoa học phát triển mạnh mẽ, con người có nhiều phương tiện để phòng chống, nhưng cũng chỉ mới chỉ hạn chế được một phần, mà chưa thể chế ngự hoàn toàn thiên tai. Do đó, cách phòng chống thiên tại hiệu quả nhất hiện tại vẫn là nêu cao trách nhiệm, ý thức tự giác của cộng đồng, xã hội; từ các cấp chính quyền đến từng đơn vị, từng người dân. Để hạn chế hậu quả của thiên tai, lũ lụt miền Trung và Tây Nguyên cũng như trên cả nước hiện nay, nhiệm vụ cấp bách là cần phải triệt để chấm dứt nạn chặt phá rừng, tích cực khẩn trương khôi phục rừng phòng hộ đầu nguồn, đặc biệt là các khu vực thường gây ra lũ lụt nhằm bảo vệ lớp phủ thực vật, tăng khả năng giữ nước, hạn chế khả năng tập trung dòng chảy lũ. Cạnh đó cần hạn chế tối đa việc khai thác bừa bãi cát sỏi trên sông.
Một việc làm hết sức quan quan trọng đồng thời cần tính toán hết sức khoa học là việc xây dựng các nhà máy thủy điện tại miền Trung, Tây Nguyên cũng như trong cả nước. Có các giải pháp vận hành, điều tiết xả lũ thật khoa học, họp lý trong trường hợp cần thiết. Về vấn đề này, vừa qua Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã có chỉ đạo các bộ, ngành và tập đoàn Điện lực Việt Nam chủ động chỉ đạo công tác vận hành an toàn các hồ đập thủy lợi, thủy điện, góp phần giảm lũ cho hạ du, không để gia tăng ngập lụt ở hạ du do xả lũ nhân tạo.
